Hnerhte Sin In Zeibantuk Umtuzia le Fimnak Dah Kan I Lak Lai?
By Lal Awi
Bible caang Thim: Maw zaangthupa, hngerhte sinah khin va kal tuah; an umtuzia khi va ruat hna law fimnak i lak tuah. Bawile upa le uktu zeihmanh an ngei lo nain, tthal caan ah an rawl kha a timh hna i rawlttuan caan ah an i caw
mnak ding kha an pumh an khawmh hna (Phungthlukbia 6:6-8).
Lunglomhnak: A hmasa bik ah caanttha caan sunglawi a kan serpiaktu kan biakmi kan Pathian a min thangtthat si ko seh. Cun, thawngtthabia chimnak caan a ka pe tu PCCF-ttuanvo ngeitu kan upa le hna nan cung zong ah lunglomhnak biachim ka duh fawn.
Thawngtthabia:
Kan thawngtthabia i hrawm ding mi ah kan lut colh lai. Kan Bible caang-thim mi van rel bak ah a lang colh mi thil drama pathum an um. Cu hna cu Cawnpiaktu, Zaangthupa le Hngerhte an si. Tutan ah kei kha thawngtthachimtu le cawnpiaktu dirhmun ah ka um tik ah cawnpiaktu mifim ka si tinak lei ah si lo in ( cun, nan nih kha zaangthupa kan tinak hna zong a si hlei fawn lo) kan zapi te nih Hngerhte sin in zeibantuk umtuzia le fimnak dah kan i lak lai ti kha ka duhnak bik cu a si. Cucu pumpak kan sican ning le dirhmun ca tiang lawng ah si lo in kan Lai miphun huap in van zoh kho u sih law tiah kan sawm duh hna.
Hngerhte (Harvester Ants) sin in pumpak kan caah siseh, cun Laimi kan dihlak nih umtu-ziaza le fimnak kan i lak ding ah a herh ko tiah ka ruahmi thil pathum in ka rak langhter lai:
1. Nun i hrawmhnak le Nun i cheuhnak
Kan theih bantuk in, hngerhte nih rawl le sa ei ding mi ai hmuh le a ton a si cun a rauhhlante ah a dang hngerhte vialte zong a sin an phanh pi a chimh hna i, ti le rawl ei din ding mi an hmuh mi cu an i hrawm cio kho hna. Zeitindah rang ngaingai in an i pehtlaihkhawh ti hi khuaruah har ngaingai a si. Mobile Phone zong an ngei lo i Internet in mail zong an i kua fawn hna lo. Scientists nih an chim ning ahcun chemical smells in an i pehtlai e an ti.
Laimi zong nih cu nunzia cu i cawn kan herh ngaingai. Lawmh a um tuk tawn tiah ka ruah mi cu Lai-forum, Rungcin, Metkhuabo, YCCf biaruahnak ah kan rel tawn mi cu hika hin rian ttuan ding a um e tiah thawng kan i thanh tawn mi te hna, Cuka college le University ah sianginn kai khawh, training kai khawh a si tiah thawng kan i thanh mi te hna le ramdang hmundang ah Laimi tampi fimnak kan cawn khawhnak ding ah lamsialtu vialte hna thawng, Mautam ruang ah Lairam ah paam a tlung i cu kan paamnak le sifahnak chanhchuahnak ding ah hetchet tiah rian ttuannak vialte hna le Concert hna tuah mi te hna, a dang zong an tampi rih.
Cun, kanmah PCCF sining le dirhmun in kan chim a si ahcun sianginn kan luhkhawhnak ding ah pakhat le pakhat sianginn arem bik lai le a ttha bik lai tiah kan i chimh tawn mi tete hna le visa kong he pehtlai in ruahnak kan i cheuh mi le kan i bomh mi pawl hna zong hi an si ve ko. Kan dam lo kan zawt kan fah le ngaihchiatnak kan ton tik ah pakhat le pakhat kan i zoh le kan i hramh te hna zong hi an si. Pakhat nih phaisa hman ding kan ngeih lo can i kan lungre a theih tuk lio ah hawile nih nan kan hman ter mi te hna zong khi an si.
Pakhat le pakhat zawnruahnak thinlung he kan inn pa le chakthlang sin ah, kan Laimi miphun hawi sin ah, kan minung hawi sin ah hika hin tilerawl ei ding a um e, rakra ve ulaw nun rak i hrawm ve u... ti mi dawtnak awthawng hi thang chin lengmang ko seh ti hi thla ka cam. Keimah ka pawkhim ahcun a za ko, midang zeiti an um zong ah ka zei poi lo... ti mi thinlung put cu um hrimhrim hlah seh.
2. A hlan kan in thil rak hmuh kho tu si nak, i timhtuahnak ngeih cia peng le rian fak pi in ttuannak
Kan Bible ah kan rel le kan hmuh bantukin hngerhte cu tthal can ah rawl an khawn hna i ruanttuan can ah an rawl kha an pumh hna ti a si.
Tanghnih kan cawn lio ah a si rua tin ka ruah. Kan rak cawn bal mi pakhat cu “Hngerhte le Khautezik”(pazuatseih and Hnankawng) ti mi tuanbia a si. Cu tuanbia ahcun Hngerhte cu tthal caan ah rian fakpi in le teimak taktak in rian a a ttuan. A ttuan mi chung in a hmuh mi rawl pawl kha a ei dih in a hmang dih bal lo. Hmailei ca-ah tiah khon mi le chiah mi a ngei peng ti a si. Sihmanhsehlaw, Khautezik cu tthalcan-caanttha a ngeih lio ah rian ttuan zuam lo in a um. Nuamnak lawng a rian. A ttuan ko zong ah nikhat a ttuanmi nikhat ah a ei dih peng ti a si ko hnga. Fur caan a chuak, ruahpi a van sur cang i eiawk le dinawk ah rianttuanawk a tthat ti lo tik ah Khautezik cu awklokchong-vansang au in a um. A donghnak ahcun, ka thih cang ne ttung lai, thihnak cha cun tiah Hngerhte sin ah rawl ei awk a va hal ti khi a si.
Laimi hi a tlangpi in kan sining le kan khuaruahning, kan rian ttuanning culture zoh tik ah proactive si lo in reactive lei hi kan si deuh tawn. Cucu pakhatnak ahcun kan tha a thut ve ruang zong ah a si kho men. Cun caan tampi ah, kan ruahnak nih a phanh khawh ve hrimhrim rih lo zong a si kho. Cun proactive ngaimi kan si zong ah a phunphun ruang le sining ruang ah reactive kan si nak zong cu a um ve ko lai. Chim duh mi tu cu kan khuaruahning ah le thil kan tuah-tuannak ah hmuansam hmuansam tal in cun proactive lei ah i thlen cu kan hau ko ti hi kei ka hmuhning a si. Cucu miphun kan tthancho khawhnak ding ah le mi puithling kan si khawhnak ding ah a herh ngaingai mi a si tin ka zumh.
Ramkhelnak lei in kan zoh a si cun kan hruaitu tthattha hna a cheu khat cu proactive ngaimi minung kan ngei hna. Cucu kan van a tthat ngainak a si. A sinan a cheu khat politicians pawl ve zong cu ralkap cozah nih thil a ttha lo mi an tuahmi le an rianttuannak kong he pehtlai in an phunzai thlorchiar sawhsawh fang lawng khi a si tawn hlah maw aw ti khi ruahnak a um tawn. Cu bantuk phunzai le i ceihcum sawhsawh nak nih kan ram a thleng ter kho lai lo i, kan miphun zong a tun mer kho theng lai lo.
Cun, ruahawk a um ngai mi cu, kan miphun tuanbia rel le zoh tik ah a tlangpi in, kan pupa hna chan in a tutiang zong ah , Kawl he kan i pehtlaihnak ah le miphundang he kan i pehtlaih-kawmhnak zong ah kan dirhmun hi passive tiang lawng dirhmun hi kan si tawn hna. Cucu Lungfak ngai kan si nak cu a si.
Cu bantuk cun biaknak lei hruaitu zong rian tampi kan ngei. A bik in siahngakchia a si mi kan dihlak nih a tu lio can hi timhtuah-timhlamh lio can, caan ttha ka ngeih lio caan a si ti i theih peng hrimhrim a hau. PCCF chung ah ah thil harsa tete kan ton lengmang tawn. A ruang cu proactive minung kan si lo ruang ah a si tawn i kan ton mi pawl hna, kan passport kong le immigration ah siseh, kan visa kong ah siseh, kan sianginn kainak ah siseh, kan chawleva kan hmanning cio kong ah, etc an si bik tawn. Reactive minung kan si tawn ruang ah kanmah le kan mah harnak kan i pe tawn i a herh lo ah risk kan tuah mi pawl zong an tam. Cun a herh lo ah a hlei in phaisa zong a dih khun tawn.
Cun mi tampi cu kan nunnak le kan sican ning ah sonhtarnak (excuses) chim ding hi kan ngei tuk tawn. Laimi ka si ruang ah, uknak tthat lo ruang ah, kan sifah harsat ruang ah, curuang ah- kha ruang ah ti khi a si peng tawn. Cucu a ttha lo ngai mi a si tin ka ruah. Caan tampi ahcun excuses kan ngeih mi pawl hi a hman taktak ko lai. A si na in kan mah le kan sining le dirhmun te in a tthabik lei dirhmun ah kan phak khawh ding in i fak pin zuam ding kan si. Cun a taktak ahcun vawlei cung minung pohpoh hi excuses chim ding cu an ngeih dih cio ko hna lai i cu ngeih cio ko bu ah fak pi in ai zuam mi minung kha a puitling mi ah ii chuah mi an rak si ko. Cun Excuses kan ngeih mi pawl hna hi can tampi ahcun kan tha a thut deuh ruang ah le a hlankan in thil timhtuahnak le rian ttuannak kan ngeih lo deuh ruang hna zong ah a si ve kho tawn.
3. Lungrualnak
A pathum nak i hngerhte sin i kan hmuh khawh rih mi umtuzia le fimnak cu team spirit a si. Hngerhte nih rawl le sa an i hmuh si cun pakhat-hnih nih an tuankhawh lo mi le an tei lo mi cu an zapi te in an i bawm, an i zawn hna i ttangrual te in an khur le kua ah an tlunh-phurh tawn. Phundang in kan chim a si cun lungrualnak an ngei kan ti lai.
Laimi kan mifim deuh hna le catial thiam hna nih an ttial-an chim tawn mi cu Laimi cu Khua, Peng le Tlang thinlungput a tthawng tuk, kan ngei tuk ti hi an ttial an chim tawn lengmang. An ttial duhnak le an chimduhnak chung in a fiang ngai in a lang mi cu, cu thin lungput le ruahnak kan ngeih mi cu tthanchonak lei kan karhlannak ah le rianttuannak ah a kan dawntu ngaingai a si ti khi a si tawn. Cucu nan rel lengmang mi le nan theih lengmang mi bia cio a si ko lai.
Kei cu hi kong he pehtlai in kaphnih in ka ruahnak a si zungzal. Cun Khua, Peng le Tlang thin lungput a tthawng tuk tiah negative ngai in criticize an tuah ngai tawn mi hi kei ka philosophy ahcun positive ngai in ka hmuh chel caan a tampi. Cun can tampi ah kan semnak le chuahnak kan khua cio dawtnak thin lungput a tthawng ngai mi le hetchet tiah si khawhning cio in tthancho khawhnak ding i an i zuam mi le fak pi in rian an ttuan mi hi thil ttha tuk a si tiah ka hmuhning peng a si. Mah balte kan miphun i lungruallo nak nih a chuah pi mi result an si hna ding cu a si hrim lo. Cun a si lai ti zong ka zum fawn lo.
Voi tampi cu British ka hawipa he Baguio City he ai hlat ngainak khuate ngai pakhat ah ministry kan tuah tawn. Philippines ram cu ram sifak kan ti ko bu ah, Democracy ram ti cu, an khuate zong ahcun lam tthaten an cawhpiak hna, dinding ti an khuachung ah an ngei kho, mei tthaten an pek khawh hna. A si nan, cu khuate i khua a sa mi minung i an khur khuaruahnak le thin lungput cu a si a fak ngaingai tin ka hmuh. Thinlung khurkhuaruahnak ah an si a fah tuk ahcun a lulu in innlo-khuasak tintuknak lei zong nih a zulh colh ve ko. An fa le hna sianginn kainak kong ah thazang an pe bak hna lo i sianginn an kai hna lo. An fanu le hna ai dawhdeuh poh cu Japan le Middle East ( Arab) lei ah entertainment rian (Bar i lam rian)) ca ah khuapi i um mi mirum pawl nih an chawhhmuhnak le chawlehnak ah an hman hna.
Hi bantuk hmun ah rian kan ttuan fatinte Lailei kan khuate sining kha ka mitthlam ah a cuang tawn. Hika zawn ah fiangngai in hmuh khawh a si mi cu, kanmah Laimi bantuk in mah Laihri tannak khua dawtnak thinlung an ngei lo ca ruang ah le pakhat le pakhat i bawmhnak le fim i chimhnak a um lo ruang ah hi thiltiang an cannak le an tonak hna ve hi a si tin ka hmuhning a si.
Cun khat lei ah, a kan hruaitu le mifim kan ngeih mi nih an kan ti tawn bantuk in, kan Lairam ah Khua, Peng le Tlang thin lungput fak tuk in a cah le a tthawn tuk ruang ah a ttha lo mi thil a cang mi le a chuak cia mi le chuak ding mi tampi a um taktak. Cun, hi zawn ahhin kan i ralrin ding a herh tuk mi a si. Miphun huap in rianttuannak le cawlcanghnak ah Khua, Peng le Tlang thinlungput a thawntuk i cu nih cun hmunkhat ah rian a kan ttuanter khawh lo i, cabuai pakhat ah tthu in ah bia a kan ruahti ter khawh lo ahcun cucu kan miphun ca ah a poi cem mi le kan zawtnak ttihnung taktak thil a si ding a si fawn. Cun, hi thin lungput a thawn tuk sual cun hruaitu ttha kan ngeih mi hna cu hruaitu si kho lo in um khawh a si i, cu nih cun i miphun ca ah kan sunghnak taktak a chuak kho mi a si fawn. Cu ca-ah cun kan miphun nih hngerhte sin in i lungrualnak, hmunkhat ah rianttuanti khawhnak thin lungput, ziaza le fimnak i lak kan hauh tuk nak cu a si.
Biatlangkawmnak: Laimi phun hi miphunpi pakhat kan si ve. Kan miphun kan sican-ning le kan tuanbia rel le zoh tik ah lungfah can a tlawm hrimhrim lo. Kan lungfah tiang le kan phunzai tiang lawng maw a si lai? Sinaisaihlah! Kan dihlak in kan liang cung ah ttuanding mi rian tampi ai khinh ti mi khi kan theih peng ding hrimhrim a si i kan ttuan ding hrimhrim zong a si. Cu rian kan ttuan hna tik ah, kan herh ngaingai mi, kan miphun nih kan i ngeihding mi ziaza, thinlungput pawl hna cu:- Nun i hrawmhnak le i dawtnak; Hmailei ah kan ton hnga ding mi hmu kho cia tu si nak le i timhtuahnak ngei in fak pi in rian ttuan le Lungrual te in rianttuan ti khawhnak hna hi an si.
Thawngtha ai hrawmmi kan dihlak Bawipa nih thluachuahnak kan pe ko seh. Amen.
