Fimnak: Lai Mit In

By Cung Lian Thawng (Thawng Pi)

Dear all,
Fimnak cu zeidah a si? kan hmuh dan adang cio men lai. Zeibantuk minung khi dah mifim na ti hnga? zeibantuk khi dah mihrut na ti hnga? Fimnak le hruhnak cu zeitindah kan thlaidan cio hnga? Atang lei ah ai ttial ko hih. Na rel dih bak cun ............

Fimnak: Lai mit in

Fimnak cu hngalhnak (knowledge), hmuhtonmi (experience), theihthiamnak (intuitive understanding) he a ummi a si. Cucu a chia a ttha a thleidang khomi hngalhnak kha kan ti lai cu. Mi cheu nih cun fimnak cu hngakchiat lio tein i chuah pi mi (Nuhrinthluak) a si an ti ve. Fimnak taktak cu kan nunphung (cultural), thil zohning or hmuhning (Philosophy) le biaknak (religious) chungah a um ti a si ve. Fimnak cu hihi a si bik tiah chim awk a ttha lo. Asinain hmuhtonmi a tam deuh le theihhngalhmi a tam deuh paoh ah fimnak he i neih deuh a si ko rua. Hngakchia nak cun upa cu fim deuh a si. Cu a ruang bik cu hmuhtonmi le theihhngalhmi a khah lo ruangah a si (hngakchia le upa paohpaoh ka ti duhnak a si lo, buaktlak in ka chim duh mi a si).
Tuanbia kan ngai ta hmanh lai. Tang nga a kai lio mi hngakchia pa te cu sianginn lei a panh thliahmah cang. Sianginn kai cu a nuam in a thei kho tuk. Sianginn in a lawi tawn ah hin panh sirsiar tein a lawi tawn. Pu tar pa nih panh sirsair tein a lawi tawn mi hngakchia pa te cu a zoh ah hin a lung ai hmuih tuk ve tawn (a rak hngakchiat lio ko khi a ngai rua). Ni khat cu hngakchia pa te cu ngaihchia ngai, lungnuam lo ngai khin inn le cu a hei panh. Pu tar pa cu a khuaruah ahar ko. “Ziah voidang bantuk a si lo ee, cu hngakchia pa te cu,” tiah amah le amah bia a hei i ruah. Pu tar pa nih cun bia a hei hal.
Pu tar pa, “Ziah, ka tu pa na ngaih a chiat ko, zeitindah thil a si ning, van ka chim tuah.”
Hngakchia pa, “Ka pu, kan sayamah nu nih hngakchia nak in upa an (kan) fim deuh tiah a kan chimh.”
Pu tar pa, “Cu ruangah maw na ngaih a chiat ko?” tiah a hei hal tthan.
Hngakchia pa, “Aw, cucu kei ka cohlang kho lo,” tiah a hei leh ve tthan.
Pu tar pa nih cun a hei thawh tthan i, “Ziah, cucu a hman mi pei a si ko cu. Hngakchia nak cun upa cu an (kan) fim deuh ko cu ta, ka tu pa.”
Hngakchia pa nih cun lukhun bu te khin, “Ziah, ka pu, a si ah Clinton nih President a ttuan khun. Ziah, a pa nih a ttuan lo?” a hei ti. Cu ah cun Pu tar pa cu a ar ko, van leh awk zei a thei ti lo, ti a si. Hi tuanbia in kan hngalh khawh mi cu cawn mi, thiamsannak a herh taktak zia kha a langhter. Cawnmi le thiamsannak a tam ahcun upa nak zong in fim deuh khawh a si ko.
Philosopher pawl nih “Fimnak timi cu theih hngalhnak na ngeihmi kha a tlak bik le a ttha bik in hmanthiam kha a si,” an ti.
Mah duhning in khua a ruat tu pawl (freethinkers) le mi cheu nih fimnak ahram pi cu a dikmi ruahnak (pure reasoning) le hmuhtonmi (experience) in hin a si bik ko an ti ve.
Plato nih cun “Fimnak taktak cu tthatnak kha ralttha tein le ningcang tein hman ding hngalh kha a si,” cun “Mifim bia an chim cu mi chimh ding thil an ngeih ruangah a si, mihrut bia an chim cu chim ding bia (bia sawhsawh) an ngeih ruangah a si,” a ti.
Hnabei donh i tlabelbul pi in a zei paoh cang seh tiah thil tuah lo te hna zong khi fimnak a ngei mi thinlung put a si,” tiah Thoreau nih a ti.
“Ka hngalh mi dih lak cu zei ka hngalh lo khi a si,” tiah Socrates nih a ti.
Taoism (related Chinese philosophical and religious traditions and concepts) nih “Fimnak a hmuh dan cu zeidah chim ding le zei caan ah chim ding hngalh kha a si,” a ti.
Hebrew zumhnak ahcun fimnak (wisdom) cu Pathian sin in a ra mi a si tiah an zumh. Cucu al awk ttha lo in an zumh, Proverbs 2:6, “Zeicahtiah Bawipa nih cun fimnak kha a pek hna i hngalhnak le hngalhthiamnak kha a cawnpiak hna;” 1:7; 9:10 ah fiang tein kan hmuh khawh. Bible nih fimnak a hmuh dan le vawlei lei (secular) nih fimnak an hmuh dan cu ai khat lo diam ai. Vawlei lei nih cun hmunhtonmi (experience) le theihhngalhnak (knowledge) lei hin fimnak cu cuai an thlai deuh. Biaknak lei (Bible) nih cun fimnak cu Pathian sin in a ra mi, Pathian nih a kan pek mi a si tiah a kan cawnpiak.
Buddha cawnpiaknak ah cun mifim mi cu tuahser mi tthatnak, biachim thiamnak le lungthin tthatnak a ngei mi kha an si, cun mifim mi nih cun a nuam lo mi, ahar mi thil kha an tuah, sihmanhseh a ttha, a dawh mi theitlai a chuahter. Cun mifim nih a theitlai a chia, a dawh lo ding mi thil kha an tuah lo ti a si. Buddah cawnpiaknak ah fimnak hi cuai an thlai nak a um len. Kan zoh hmanh lai.
• Mifim nih cun amah duh paoh in thil a tuah lo. Sihmanhsehlaw hihi a ttha maw, a ttha lo ti kha ttha tein a thleidan.
• Zaang en nak um lo in, dinfelnak tein le duhdan ngei lo tein mi a hruai, a zohkhenh tu hna kha mifim cu an si.
• Mihrut nih cun bia kha a chim dih tawn, asinain dai zirzair tein a ummi, huatnak le ttihnak chungin a luat mi kha mifim taktak cu an si.
• Dai tein a um mi paoh zong mifim an si hlei lo. Sihmanhseh tthatnak kha i lak in tthatlonak (evil) a hrial mi kha mifim tu cu an si. Tthatnak le tthat lo nak ttha tein a hngal kho tu kha mifim taktak tiah cohlan an si.
Hihi fimnak kong he pehthlai in Buddha cawnpiaknak tam pi lak ah tlawmpal te kan van langh ter mi a si.
Laimi tam deuh nih cun fimnak hi i chuah pi mi (nuhrinthluak) a si tiah kan zumh deuh ko rua. Kan i ti tawn mi cu ‘a nih cu, a nuhrinthluak ah a hrut, a fim tuk’ tihi a si. A nih cu a fim, a hrut ti hi a nu hrinthluak in maw kan zoh hnga. Tuchan (21st century) ah carel thiam lem lo mi, catang ngei lo mi, midang holh thiam ve lo mi, computer hmanh zei a si ti a thei ve lo mi hna cu mifim kan ti kho ti hna hnga maw? Ruah ding a har ko! Cawnnak a san deuhdeuh le hmuhtonmi a tam deuhdeuh paoh ah fimnak he i neih deuh cu a si ko lai dah. Cawn mi le hngalh mi tam deuh hrat ahcun fim deuh zong a si ko hnga. Cawn pah le hngalh pah ve lo ahcun mifim ah cohlang awk ahar ko hnga. Fimnak kan hmuh dan cu adang cio ko lai. Kapkhat lei ah nuhrinnak in a fim ve lo ahcun catang sang pi zong cu phanh a har tak ko lai, cun catang sang pi a phanh hmanh ah hawi cu a tluk deuh bal hna lai lo tiah an ti tawn. Cu zong cu ruah awk a herh ngai ngai mi a si.
Cun pin ah ruah awk ngai a si tiah ka ruahmi cu Laimi nih “kei cu ka hrut,” ti kan uar tukmi hi a si. Ka hrut tihi fim ngai ah a ruat mi kan tam tuk. Ka hrut ai ti mi pa khi a fim hlei lo, ka fim ai ti mi zong a hrut hlei lo. Mifim nih ka fim ai ti nak caan tam pi a um ko lai, cu ve bantuk in mihrut zong nih a ti ve ko lai. Ka hrut i ti paoh ah ka fim tihi ruah dih ding a si lem lai lo. Pakhat pa (a min chim cu um ko seh) nih a thawh i, “Ka hruh kai thei le ka fim ko lo maw?” tiah bia a kan hal. A leh zia ahar ngai. Cucu, mah le mah ka hrut i ti kha fim ngai ah a ruah i a si men lai tiah ka ruah. Fimnak hi Lai mit in zeitin na hmuh ve ning?
Careltu kan zapi in fimnak a kawl cuahmah mi lawng te kan si hna. Kan kawl dan le kan hmuh dan tu adang cio lai. Fimnak kan hmuh mi tete kha fek tein i tlaih hna usih law, cu lila cu kan ram le kan miphun caah thahnem santlai ah hmang cio hna usih. Cucu ka thlacamnak a si.